Ngôi chùa nằm lọt thỏm trong lòng quả núi với giếng "mắt rồng" quanh năm nước mát lạnh, có đường lên trời - hang âm phủ huyền bí cùng vô số cột đá lớn sừng sững chống lên vòm hang như những trụ chống trời.

Ngôi chùa nghìn tuổi nằm trên mảnh đất Thái Nguyên, nơi phát hiện nhiều dấu tích của người Việt cổ, có tên là Tiên Lữ - nơi được liệt vào danh sách 100 ngôi chùa tiêu biểu nhất Việt Nam.

Huyền thoại chùa Tiên

Ngôi chùa cổ kỳ bí với đặc trưng mùa hè mát mẻ, mùa đông ấm áp bây giờ không chỉ đơn thuần là nơi để nhân dân địa phương sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là nơi khách thập phương đến tham quan vãn cảnh, lễ Phật cầu tài, cầu lộc, cầu phúc, cầu duyên.

Nơi đây xưa kia còn là nơi tu hành của nhiều bậc sư tổ như Sư cụ Tâm Lai, Sư ông Chính, Sư ông Đức, Sư cụ Đàm Hinh. Họ đều là những nhà sư đã có công lao lớn trong việc tu tạo bảo tồn chùa chiền phụng sự đạo pháp, phát triển Phật giáo tỉnh Thái Nguyên và vùng Việt Bắc nói chung. Với bề dày lịch sử, di tích Thắng cảnh Chùa Hang - Kim Sơn Tự đẹp vào hàng bậc nhất vùng Việt Bắc đã được Bộ Văn hoá Thông tin (cũ) cấp bằng công nhận Di tích Lịch sử Thắng cảnh cấp Quốc gia.

Sở dĩ chùa được đặt tên Tiên Lữ là bởi huyền thoại xưa kể rằng: Nơi đây thường có các vị Tiên xuống dạo chơi, đánh cờ, tắm mát ở giếng Mắt Rồng quanh năm có dòng nước mát lạnh từ núi chảy ra. Xưa kia nơi đây còn được gọi là Động Tiên Lữ.

Sách "Dư địa chí" của Nguyễn Trãi thế kỷ XV ghi núi đá nơi đây là núi Hoá Trung. Còn sách "Đại Nam nhất thống chí" triều nhà Nguyễn viết rằng: Núi đá Hoá Trung (hay còn gọi là Núi Nghiên) ở cách huyện lỵ Đồng Hỷ chừng 20 dặm về phía Tây Bắc, trong động có nhiều cột đá lớn, phía trước và sau đều có cửa, người ta nhân động làm chùa. Sách "An Nam nhất thống chí" ghi nơi đây là núi Long Tuyền bởi trong lòng hang có suối Long Tuyền chảy ngầm về hướng Tây Nam. Cách chùa hơn 500m có một ngách phun lên thành một vũng to tròn sâu quanh năm nước tràn đầy trong mát, có nhiều cá bơi lội tung tăng. Sách xưa còn chép rằng, núi Long Tuyền rộng lớn có thể chứa được hơn 300 người, trong động thờ Phật Tổ Thích Ca và các đức Phật khác. Đó cũng chính là giếng Mắt Rồng còn lưu truyền đến ngày nay.

Chùa Tiên Lữ có tên chữ là Kim Sơn Tự, bây giờ dân gian thường gọi nôm na là Chùa Hang (bởi chùa nằm trong hang núi) thuộc thị trấn Chùa Hang, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Vùng đất cổ xưa này có địa thế độc đáo với 3 ngọn núi đá lớn độc lập ngay trên vùng đất bằng phẳng. Ngọn giữa có tên Huyền Vũ cao to vững chãi, hai bên là hai ngọn Thanh Long - Bạch Hổ vươn cao uy nghi.

Ba ngọn núi đứng kề nối nhau bởi yên ngựa chạy dài 1.000m, có diện tích chân núi 2,7 ha. Nhìn từ phía Tây thì thấy rõ 3 ngọn xếp hình tay ngai uy nghi bề thế, trầm mặc nhìn xuống dòng sông Cầu hiền hoà thơ mộng uốn quanh. Trên núi có nhiều bãi đá lô nhô hòn đứng, hòn nằm, tất cả đều rộng phẳng như bàn cờ, có hòn chồng lên nhau tạo thế nghiêng ngả chênh vênh nổi bật giữa vùng đất bằng phẳng.

Nơi đây còn có vô số khe ngách, nhũ đá hình thù kỳ quái. Leo lên đỉnh ngọn núi Huyền Vũ, người ta nhìn thấy dòng Sông Cầu chảy xuôi về Nam rồi uốn lượn sang Đông Nam qua cầu Gia Bẩy tới Bến Tượng, tương truyền là bến tắm voi của tướng Dương Tự Minh thời nhà Lý. Phía Bắc ngôi chùa cổ có Núi Voi chầu vọng về Chùa. Phía Đông Bắc cách 200m có đồi Hổ phục canh giữ cổng chùa. ]

Đại đức Thích Nguyên Thanh đang chỉ vào bài thơ cổ khắc trên đá.

Thơ cổ  trên vách đá

Tương truyền "Chùa Hang - Kim Sơn Tự" có từ thời nhà Lý do Nguyên Phi Ỷ Lan cho xây dựng nhân một chuyến kinh lý Thái Nguyên qua vãn cảnh cùng với Động Linh Sơn.Thấy phong cảnh hữu tình, núi non kỳ vĩ, hang động rộng lớn, bà cho lấy hang dựng chùa thờ Phật.

Hiện nay trên cửa tam quan còn có 3 chữ Hán lớn từ xưa giữ lại đề "Kim Sơn Tự". Vào chùa qua cửa tam quan, tiếp lên tầng hai là gác chuông tám mái. Qua sân chùa chừng 8m là tới cửa chùa, trên cửa có ba chữ Hán lớn "Tiên Lữ Động", hai bên có đôi câu đối bằng chữ Hán từ cổ xưa còn lại. Vào cửa chùa, hai bên trái phải có hai tượng hộ pháp Khuyến thiện - Trừng ác cưỡi voi cưỡi hổ uy nghi linh thiêng. Càng vào sâu, hang càng rộng dần, trên vòm hang nhũ đá lô xô gối nhau, phía dưới là vô số cột đá lớn sừng sững chống lên vòm hang như những trụ chống trời. Quanh vách hang, nhiều nhũ đá nhô ra thành bệ thờ và thành nhiều hình thù kỳ lạ. Nhân đó, người ta dựa thế đá và tạc thành các ông bụt ốc, cầu vồng, chó ngao...

Ngôi chùa cổ trong lòng núi còn có nhiều đường ngóc ngách kỳ bí như đường lên trời cao chót vót, ngoằn nghoèo ít người dám leo. Đường xuống âm phủ thì tối đen như mực, âm u giữa lòng núi, ném đá chẳng thấy tiếng vọng. Hang tối sâu thẳm không ai dám xuống càng khiến nơi đây trở nên thâm u kỳ bí.

Trong ngôi chùa cổ bây giờ vẫn còn lưu giữ được một số tượng Phật, một số đồ cúng lễ là những di vật cổ giúp cho việc khảo cứu. Đại đức Thích Nguyên Thanh (trụ trì chùa Hang) cho biết, hiện còn có một bát hương bằng đồng từ thời Lê với họa tiết rồng uốn lượn tinh xảo. Đặc biệt, xung quanh hang cũng còn nhiều bia văn khắc trên vách đá là những bút tích lưu đề có niên đại từ thời Lê Sơ đến hậu Nguyễn ca ngợi cảnh đẹp "Chùa Hang - Kim Sơn Tự". Trong đó, có bài thơ tứ niên đại Hồng Đức 1497; bút tích của Tiến sĩ Thượng thư Vũ Quỳnh năm 1478; bút tích của danh sĩ Đặng Nghiêm, của Giải nguyên Cao Bá Quát năm 1831. Những bài thơ khắc trên vách núi trải qua sự bào mòn của thời gian, đến nay vẫn còn nguyên vẹn trên vách đá như chứng tích cổ xưa của ngôi chùa giữa vùng đất cổ xưa của người Việt.

Hàng trăm  cột lim tu tạo chùa cổ

Núi Chùa Hang, động Tiên Lữ có thế phong thuỷ đẹp, là một vùng tụ thuỷ - sinh khí, là chốn địa linh với cảnh quan tĩnh lặng thơ mộng kỳ thú tựa bồng lai. Núi Chùa Hang, động Tiên Lữ kỳ bí linh thiêng với những hang sâu hun hút, tối đen như mực không ai dám bước chân tới, càng tạo thêm phần cổ xưa cho ngôi chùa.

Nhưng qua thời gian, chiến tranh tàn phá ngôi chùa cổ đã bị biến dạng phần nào, diện tích chùa rộng lớn xưa bị lấn chiếm không nhỏ. Một dự án tu bổ, tạo dựng di tích ngôi chùa cổ đã được thông qua trên diện tích 8,2 ha. Đại đức Thích Nguyên Thanh cho biết: "Lễ khởi công đặt đá tu tạo lại chùa được tổ chức vào đúng thời khắc đặc biệt: 11 giờ 11 phút, ngày 11/11/ 2011. Nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu đã tham dự lễ đặt đá tu tạo chùa. Công trình có 3 giai đoạn, giai đoạn 1 gồm 5 hạng mục là Tam quan, gác chuông, gác trống, tam bảo và nhà thờ tổ. Giai đoạn 2 tập trung giải phóng mặt bằng. Giai đoạn 3 hoàn thiện nốt các công trình như nội viện, tăng xá, trung tâm từ thiện xã hội. Trong đó, trung tâm từ thiện xã hội là nơi đặc biệt quan trọng, bởi không chỉ hướng về đạo Phật mà còn phải có nơi để phật tử tu tập, nơi hành thiện giúp đỡ những người khốn khó".

Công trình xây dựng, tu tạo dự án ngôi chùa cổ tạo điều kiện có nơi tu tập cho người dân, phật tử hiện đang được các đội thợ lành nghề từ Ninh Bình khẩn trương thi công. Một gác chuông hiện đã được dựng hoàn tất. Ông Trần Đức Lăng (phụ trách đội thi công) cho biết: "Để hoàn thành dự án xây dựng chùa Hang, tổng cộng có tới hàng trăm cây cột lớn nhỏ. Trong đó, lớn nhất là 12 cây cột lim cao 7,5 mét, đường kính 60cm, trị giá mỗi cây cột như thế khoảng gần 100 triệu đồng. Ngoài ra có 30 cột lim cao 5,5 mét, đường kính 50cm; 46 cột cao 3,5 mét, đường kính 40 cm".

Như vậy, không lâu nữa nơi đây sẽ có một trung tâm sinh hoạt Phật giáo lớn, nơi mà người dân và phật tử khắp nơi có thể tu tập, hành thiện. "Tâm nguyện lớn nhất của tôi khi lập dự án này là xây dựng để có nơi cho người dân, phật tử tu tập, hành thiện, hoằng pháp. Việc tu tập quan trọng hơn nhiều so với việc xây dựng cơ sở hạ tầng, nhưng cũng phải có cơ sở hạ tầng thì mới có nơi, có điều kiện để tu tập cho bà con", Đại đức Thích Nguyên Thanh chia sẻ.

Hạnh Vân